Historia alfabetu hebrajskiego

Od najdawniejszych czasów rozwoju społeczeństw istniała potrzeba przedstawiania rzeczywistości, komunikowania się, pozostawiania śladów zachodzących wydarzeń.
Główną formą przekazu jest pismo – język mówiony utrwalony za pomocą znaków graficznych. Z początkowego pisma obrazkowego wykształcił się system alfabetyczny, liternictwo hebrajskie wywodzi się z najstarszego zachowanego alfabetu świata – alfabetu fenickiego.

Alfabet fenicki, będący modyfikacją istniejącego wcześniej pisma proto – kananejskiego, powstał najprawdopodobniej dla potrzeb rozwijającego się handlu. Fenicjanie podczas wypraw po Morzu Śródziemnym poznali różne rodzaje zapisu, m.in. skomplikowane pismo egipskie i klinowe, stworzyli więc uproszczony system oznaczania dźwięków spółgłoskowych, zwany alfabetem. Wynalazek ten był przełomowy w historii ludzkiego zapisu. Pismo alfabetyczne było dużo prostsze i skuteczniejsze w przekazie od pisma klinowego, a tym bardziej obrazkowego. Tym 22-znakowym alfabetem fenickim posługiwały się ludy semickie Kanaanu, również Izraelici, po osiedleniu się na tym terenie. Alfabet ten, poprzez oparte na nim pisma hebrajskie i greckie, dał początek wszystkim alfabetom stosowanym współcześnie na terenie Europy oraz arabskiemu.

Poszczególne litery pisma fenickiego (a więc i hebrajskiego) zostały ukształtowane na zasadzie akrofonii polegającej na tym, że np. na oznaczenie (nazwanie) litery b wybrano wyraz zaczynający się od tej spółgłoski (fen. bēt – dom) i zapisywano ją znakiem przypominającym zarys domu. Później zapis uległ schematyzacji i przekształcił się w literę „bet” . Inną charakterystyczną cechą alfabetu fenickiego, którą przejął alfabet hebrajski, jest jego spółgłoskowość (brak liter odpowiadających samogłoskom, które odczytywano z kontekstu). Język hebrajski funkcjonował wtedy w dużej mierze jako język święty, zarezerwowany dla modlitwy, liturgii i zapisu Ksiąg Świętych – choć nie był językiem martwym, jak się powszechnie pisze. Równolegle do języków kananejskich, na obszarze tym rozwinął się język aramejski – również język Biblii, obecny w Starym Testamencie, ale w ograniczonym zakresie. Początkowo Aramejczycy też przyjęli do zapisu swojego języka pismo kananejskie, lecz upraszczając sposób pisania liter, rozwinęli je w nowym kierunku.

Powolna ewolucja doprowadziła do wyłonienia się w okresie niewoli babilońskiej (598 – 539 p.n.e.) i po niej, pisma kwadratowego (hebr. ketaw meruba – nazwa pochodzi od kształtu liter pisanych na planie kwadratu).Hebrajczycy stosowali alfabet fenicki za czasów całej monarchii izraelskiej (X -VI w. p.n.e). Dlatego nazywa się on również paleohebrajskim (starohebrajskim) lub fenicko-hebrajskim (hebr. ketaw iwri). Żydzi posługiwali się nim do czasów niewoli babilońskiej (VI-V w p.n.e.). Później wraz z językiem aramejskim przejęli pismo tzw. kwadratowe, stosowane do dziś. Pismo kwadratowe uzyskało z czasem dwie formy, w zależności od narzędzi, którymi pisano rękopisy. Jedną stanowi pismo aszkenazyjskie; ostre, o cieniowanych literach, pisane piórem. Drugą formą jest pismo sefardyjskie; miękkie i zaokrąglone, pisane trzciną. Z pisma aszkenazyjskiego powstało dzisiejsze pismo drukowane. Pismo to spotykamy we współczesnych wydaniach tekstu Biblii hebrajskiej.

Alfabet hebrajski składa się z 22 liter i nie zawiera samogłosek – pismo hebrajskie to pismo spółgłoskowe (abdżad). Pierwotny zapis spółgłoskowy Pisma Świętego doczekał się z czasem wokalizacji, jednak we współczesnym hebrajskim często stosuje się zapis tylko spółgłoskowy. Samogłoski oznacza się kropkami i kreseczkami (najczęściej pod, ale też nad lub wewnątrz spółgłoski). Każda spółgłoska może być „nośnikiem” samogłoski, którą zwykle wymawia się po niej. Biblijny hebrajskinie ma wielkich i małych liter,posiada tylko majuskułę czyli wielkie litery. Każda spółgłoska zbudowana jest na planie kwadratu, po hebrajsku piszemy od strony prawej do lewej, rozpoczynając pisanie każdej litery od lewego górnego narożnika kwadratu.

Na podstawie: dr Marcin Majewski
Źródło: http://hebrajski.bulok.info/index.php

W świetle powyższych informacji powstaje pytanie: jak wyglądały litery na Tablicach Przykazań i czy ten alfabet został zapomniany? Nad tym pytaniem dyskutują mędrcy w Talmudzie:
„Powiedział Mar Zutra, a inni mówią, że Mar Ukwa: na początku Tora była dana Jisraelowi w piśmie starohebrajskim (ktaw iwri) i w świętym języku (hebrajskim). Ponownie była im dana w czasach Ezry w obecnie używanym piśmie kwadratowym (ktaw aszurit) i w języku aramejskim. Żydzi wybrali dla siebie ktaw aszurit i święty język, a ktaw iwri i język aramejski zostawili dla zwykłych ludów. Kim byli ci zwykli ludzie? Raw Chisda powiedział: to Kuszyci (Samarytanie). Co to jest ktaw iwri? Raw Chisda powiedział: to jest ktaw liwuna.”

Raszi wyjaśnia: ktaw liwuna to niezgrabne pismo, o wielkich literach powszechnie używane w tamtych czasach na amuletach i w mezuzach. (Sanhedrin 21b)

Jeśli jest prawdą, że Tablice Dziesięciu Przykazań były zapisane w innym piśmie niż ktaw aszurit, oznaczałoby to, że pismo, w którym obecnie jest zapisywana Tora to pismo obcego pochodzenia oraz to, że Żydzi odrzucili alfabet, w którym Bóg przekazał im Swoje słowo. Rabi Jehuda Hanasi utrzymuje, że ktaw aszurit był pierwotnie świętym pismem, w którym była dana Tora i był używany powszechnie przez wiele wieków. Ale w ostatnich pokoleniach czasów Pierwszej Świątyni, ludzie zaczęli popadać w bałwochwalstwo i inne grzechy, co doprowadziło do zniszczenia Świątyni i wygnania. Ludzie przestali być wówczas godni używania świętego ktaw aszurit. Bóg spowodował, że Żydzi zapomnieli to szlachetne pismo i zaczęli używać pospolitego ktaw iwri. Stosowali je aż do czasów Ezry, który przywrócił ktaw aszurit. Według Rabiego Jehudy Hanasi nazwa aszurit nie pochodzi z Asyrii, ale od słowaaszer ‘szczęśliwy, wychwalany’. Podobnie Rambam (Jadajim 2:5) wyjaśnia, że nazwa pochodzi od słowa aszre ‘godne pochwały, szczęśliwe, pomyślne’.

Komentatorzy tak wyjaśniają opinię Mar Zutra:
Tablice były w rzeczywistości dane w piśmie znanym później jako ktaw aszurit. Tak też był zapisany zwój Tory, trzymany w Świątyni. I to właśnie święte pismo widział Mosze w Niebie. Ale ani Mosze ani lud nie chcieli używać świętego pisma Boga na co dzień. Tak bardzo odczuwali świętość tego pisma, że nawet zwoje Tory, przeznaczone do powszechnego studiowania woleli zapisywać w potocznym ktaw iwri. W miarę upływu czasu coraz więcej ludzi nigdy nie miało okazji widzieć ktaw aszurit i nie pamiętano już jak ono wygląda. Tylko nieliczni mędrcy znali kształty liter w ktaw aszurit. Dlatego, gdy podczas uczty Baltazara (Daniel 5) na ścianie ukazał się napis, nikt nie mógł go odczytać, ponieważ był napisany w tym właśnie piśmie. Jedynie Daniel znał to pismo, bo jako przywódca Jisraela miał dostęp do tradycji przekazywanej od czasów Moszego. (Według rabiego Reuwena Margulies, to, że nawet asyryjscy członkowie dworu Baltazara nie umieli odczytać napisu na ścianie, potwierdza opinię, że ktaw aszurit nie pochodzi z Asyrii.) Napis, który ukazał się na ścianie uświadomił ludziom, że istnieje naprawdę święte żydowskie pismo, związane z Torą, które zostało zapomniane. Ezra nauczył więc Żydów tego pisma i tylko Samarytanie pozostali przy używaniu starego ktaw iwri. Radbaz podaje jeszcze inne rozwiązanie. Twierdzi on, że pierwsze Tablice były dane w ktaw aszurit, ale po tym jak Żydzi zgrzeszyli sporządzając odlew złotego cielca, gdy Bóg dał im drugie Tablice, były już zapisane w ktaw iwri.

(Tłumaczenie tekstów źródłowych: Ewa Gordon, na podst.: Rabbi Nosson Scherman, ADiscussion of the Ksav Ashiris Script used In Torah Scrolls; The Wisdom In The Hebrew Alphabet, Rabbi Michael Munk, Mesorah Publications, Nowy Jork 1983)http://www.donieba.com/pl/ewa-gordon

Opracowanie: Krystyna Podgórska