Byliśmy, jesteśmy i będziemy w Krakowie

Żydzi w Krakowie mieszkali niemal od zawsze, będąc integralną częścią populacji miasta, stanowili o jego pozycji, bogactwie oraz liczebności. Historia krakowskich Żydów jest barwna i niesłychanie ciekawa, niczym historia Krakowa. Należy z całą mocą podkreślić, iż wkład społeczności żydowskiej w nią był niewspółmiernie większy niż liczebność tej grupy, czego dowodem są materialne i niematerialne ślady, jakie po sobie pozostawiła.

Krakowską Gminę Żydowską zaliczyć należy do jednej z najstarszych na ziemiach polskich. Pierwsza wzmianka o krakowskich Żydach pochodzi z 1304 roku i tę datę przyjmuje się jako zwyczajowy początek pobytu Żydów w Krakowie, jest to oczywiście ogromne uproszczenie, gdyż wszelkie przesłanki wskazują, że miało to miejsce wiele lat wcześniej, niestety obecnie nie dysponujemy materiałem źródłowym, aby tezę tę udowodnić. Według szacunków pod koniec XIV wieku w Krakowie mieszkało około 800 Żydów, co stanowiło ok. 8% ówczesnej populacji miasta. W tamtym okresie żydowska społeczność miasta Krakowa mieszkała w rejonie nalężącym obecnie w większości do Uniwersytetu Jagiellońskiego, czyli w obrębie ulic Szewskiej, Wiślnej i św. Anny. Ciekawostką jest fakt, iż dzisiejsza ul. św. Anny w tamtym czasie była nazywana ul. Żydowską i ciągnęła się aż do murów miejskich, gdzie znajdowała się tzw. brama Żydowska, przez którą można było dostać się do miasta. W miejscu gdzie obecnie znajduje się Collegium Maius stała synagoga, a nieopodal niej mikwa oraz szkoła. Natomiast najstarszy krakowski cmentarz żydowski, używany do roku 1495, znajdował się zaraz za murami miasta, na terenie późniejszej osady Kawiory.

Ze zmiennym szczęściem Żydzi mieszkali w tym rejonie Krakowa do końca XV wieku. Ich życie wielokrotnie zakłócane było przez tumulty powodowane czynnikami ekonomicznymi oraz zabobonem mordu rytualnego. Gdy w 1494 roku w wyniku pożaru spłonęła niemal połowa miasta, stało się to okazją dla pospólstwa do licznych grabieży i napaści, w wyniku których wielu Żydów poniosło śmierć. Wydarzenia te zmusiły króla Jana Olbrachta do podjęcia decyzji o przeniesieniu ich na Kazimierz, który w tamtym czasie był samodzielnym miastem z własną dość liczną grupą Żydów. Krakowscy Żydzi zostali zatem usunięci ze swojego miasta i zmuszono ich do przyłączenia się do istniejącej już w Kazimierzu gminy żydowskiej. Żal, jaki żywili do władzy, był tak ogromny, iż niemal do końca XVIII wieku czynili bezskuteczne starania powrotu do Krakowa i odtworzenia tam swojej gminy. Historia sama „wyrównała rachunki”. Potomkowie krakowskich Żydów wygnanych na Kazimierz formalnie wrócili do miasta swoich przodków. Stało się to w roku 1800, kiedy to Austriacy przyłączyli Kazimierz do Krakowa.

Pomimo tego w Królestwie Polskim, a tym bardziej w jego stolicy, Krakowie, oraz sąsiadującym z nim Kazimierzem, Żydom w porównaniu do powszechnie panujących w Europie antysemickich nastrojów, żyło się stosunkowo bezpiecznie. Tym samym liczba żydowskich mieszkańców szybko powiększała się wskutek imigracji z Czech i Moraw, Niemiec, Włoch oraz Hiszpanii. Według szacunków w latach 70. XVI wieku na Kazimierzu populacja Żydów wynosiła około 2 tys., aby w przeciągu niespełna parudziesięciu lat osiągnąć liczbę ok. 4,5 tys. osób. Stosunki miasta Kazimierza ze społecznością żydowską sankcjonował szereg aktów prawnych określających granice miasta żydowskiego, które systematycznie się rozrastało. Miasto żydowskie oddzielono od Kazimierza wysokim murem, którego fragmenty zachowały się do dziś przy ul. Dajwór 21, Bartosza 1 oraz Wąskiej 12. Mur ten funkcjonował do początku XIX wieku. Pod koniec XVIII wieku miasto żydowskie liczyło, bowiem tylko ok. 1,8 tys. osób i było to spowodowane upadkiem gospodarczym oraz społecznym miasta Krakowa i okolic. W roku 1776 nakazano krakowskim Żydom, aby w całości przenieśli się do miasta żydowskiego, jednak zarządzenie to nie zostało wykonane. Dopiero w 1800 roku władza austriacka – tym razem skutecznie – nakazała osiedlić się w mieście żydowskim wszystkim Żydom zamieszkującym Kraków, tym samym liczba mieszkańców miasta wzrosła do niemal 4,3 tys. W 1818 roku Senat Wolnego Miasta Krakowa ogłosił Statut urządzający Starozakonnych w Wolnym Mieście Krakowie, który zezwolił Żydom na dowolne osiedlanie się w obrębie Kazimierza, był to formalny koniec miasta żydowskiego. Żydzi powoli stawiali się pełnoprawnymi mieszkańcami miasta Krakowa …

Żydzi, jako najpoważniejsza mniejszość narodowa w Polsce, witają ogłoszenie wolnej, zjednoczonej Polski z niekłamaną radością. Nie tylko ze względu na swoje zasadnicze stanowisko, co do samostanowienia wszystkich narodów, ale w nadziei, że Polska nierozdarta, wolna, nieskrępowana, sama decydująca o sobie i o swoich losach, nie będzie miała ani potrzeby, ani interesu w krępowaniu trzech milionów żyjących na jej ziemiach Żydów w ich dążności do wyżycia się narodowego. Tak napisali krakowscy syjoniści w odpowiedzi na manifest Rady Regencyjnej z 7 października 1918 roku zapowiadający rychłą niepodległość Polski. Faktycznie Kraków sprzyjał Żydom, a Żydzi sprzyjali Krakowowi. Warto wspomnieć, iż niemal co czwarty mieszkaniec Krakowa przed wybuchem II wojny światowej był Żydem (w ówczesnym czasie w Krakowie mieszkało ok. 65 tys. Żydów). Także wiele osób pochodzenia żydowskiego lub Żydów sprawowało wysokie funkcje miejskie, zapisując się złotymi zgłoskami w historii Krakowa. Warto w tym miejscu przypomnieć najważniejszych, lecz trochę w powszechnej świadomości zapomnianych.

Lekarze:
Jonatan Warschauer (1820–1888); absolwent UJ. Polityką zajął się tuż przed wybuchem powstania krakowskiego (1848), które poparł, za co spotkała go surowa kara więzienia. Był gorącym zwolennikiem polskich dążeń niepodległościowych, a jednocześnie propagował wśród Żydów ideę asymilacji. W 1848 i 1866 został wybrany do Rady Miejskiej Krakowa. Był członkiem Akademii Umiejętności i jednym ze współzałożycieli oraz prezesem Towarzystwa Lekarskiego.

Józef Oettinger (1818–1895); absolwent UJ. Przez całe życie brał udział w działalności społecznej, działając na rzecz mieszkańców miasta Krakowa. Był polskim patriotą. Opowiadał się za równością praw i obowiązków. Domagał się rozszerzenia swobód na terenie Krakowa i Galicji, opowiadając się jednocześnie za monarchią konstytucyjną. Był członkiem Wydziału Miejskiego oraz członkiem Rady Miejskiej Miasta Krakowa. Należał do Akademii Umiejętności, jak również do Towarzystwa Naukowego Krakowskiego

Antoni Rosner (1831–1896); absolwent UJ. Jeden z pionierów dermatologii polskiej a zarazem wybitny dydaktyk. W 1862 roku habilitował się, jako pierwszy w dziejach Wydziału Lekarskiego UJ, z zakresu dermatologii i wenerologii. Został następnie powołany na stanowisko docenta dermatologii UJ. Dopiero w roku 1894 otrzymuje profesurę zwyczajną rzeczywistą. Był jednym z ostatnich lekarzy przyjmujących w zabytkowym szpitalu św. Ducha. Dom Rosnerów był znany w ówczesnym Krakowie, a profesor uchodził nie tylko za znakomitego diagnostę i wytrawnego terapeutę, lecz także za ozdobę towarzystwa. Bliskie, wręcz przyjacielskie, stosunki łączyły go z rodziną książąt Czartoryskich, której przez wiele lat był domowym lekarzem. Chętnie go goszczono, on sam też z radością podejmował znajomych i przyjaciół.

Prawnicy:
Szymon Samuelsohn (1814–1881); absolwent UJ. Członek Komitetu Narodowego Krakowskiego. Następnie pracował jako aplikant sądowy w Krakowie, a od roku 1858 jako jeden z pierwszych Żydów w Krakowie prowadził własną kancelarię adwokacką. Przez dwie kadencje piastował funkcję posła do galicyjskiego Sejmu Krajowego.

Izaak Schwarzbart (1888–1961); absolwent UJ. Poseł na sejm, członek Rady Narodowej RP na uchodźctwie, prezes Organizacji Syjonistycznej Małopolski Zachodniej i Śląska. W latach 1921–1925 redaktor naczelny syjonistycznego krakowskiego „Nowego Dziennika”. Zasiadał w Radzie Miasta Krakowa. Należał do Komitetu Administracyjnego Światowego Kongresu Żydów. W roku 1946 wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie zaangażował się w działalność międzynarodowych organizacji żydowskich. W instytucie Jad Waszem znajduje się kolekcja około 300 teczek związanych z działalnością Schwarzbarta. Zmarł w 1961 roku w Nowym Jorku.

Józef Reinhold (1884–1928); profesor prawa karnego UJ. O ile atoli ludzie dojrzali oddają się nierządowi potajemnie i za wzajemną zgodą, to polityk kryminalny musi sobie zadać pytanie, czy w interesie jakiego dobra prawnego wskazaną jest ochrona prawa karnego – pisał. Jego prekursorskie rozważania dały pozytywny efekt w Kodeksie karnym z 1932 roku, który jako jeden z pierwszych w Europie zniósł penalizację homoseksualizmu. Również w kwestii cudzołóstwa usłyszany został głos Reinholda, który na początku lat 20. XX wieku pisał na ten temat w następujący sposób: Należy ze stanowiska kryminalno-politycznego zastanowić się nad tym, czy karanie cudzołóstwa stanowi skuteczną ochronę małżeństwa? Skazanie na karę jednego małżonka na żądanie drugiego, z pewnością nie przyczyni się do umocnienia wierności małżeńskiej.

Architekci:
Józef Sare (1850–1929); architekt, wiceprezydent Krakowa od 1905 do śmierci (wtedy też zaprzestał działalności zawodowej). Był pierwszym architektem Żydem w Krakowie, któremu udało się zrobić wielką karierę. Zaprojektował wiele krakowskich budynków i to z jego inicjatywy miasto kupiło Las Wolski, który przeznaczono na park publiczny. Został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski w 1926 roku. Jest pochowany na Nowym Cmentarzu Żydowskim w Krakowie. Ważniejsze projekty: Klinika Chirurgiczna i Okulistyczna, Klinika Psychiatryczna przy ul. Kopernika, budynek I LO im B. Nowodworskiego przy placu na Groblach, budynek II LO im. Sobieskiego przy ul. Sobieskiego, budynek V LO im. A. Witkowskiego przy ul. Studenckiej, budynek Zakładu Medycyny Sądowej CM UJ przy ul. Grzegórzeckiej 16.

Henryk Lamensdorf (1876–1928); absolwent Wydziału Budowlanego Krakowskiej Szkoły Przemysłowej, uzyskał dyplom w 1902 roku. Jego kamienice wykazują wysoki standard rozwiązań architektonicznych we wnętrzach i klatkach schodowych oraz wyposażone są w windy, co było wówczas rzadkością. Ważniejsze projekty: kamienica na rogu Rynku Kleparskiego i ul. Krzywej, Kamienica Bidermanowska, Dom Turecki, Synagoga Deichesa w Krakowie, Synagoga Szejrit Bne Emuna w Krakowie, kamienica przy ul. Dunajewskiego 6, kamienica przy ul. Piłsudskiego 38, kamienica przy ul. Powiśle 12, siedziba Gminy Żydowskiej – ul. Skawińska 12, kamienica przy ul. Krakowskiej 7.

Władysław Kleinberger (ur. 1872); architekt z dyplomem inżyniera. Od 1926 roku należał do żydowskiej organizacji B’nai B’rith. Absolwent Karkowskiej Szkoły Przemysłowej. Ważniejsze projekty: dom przedpogrzebowy przy ul. Miodowej 55, Hotel Garnizonowy, budynek przy ul. Starowiślnej 71, budynek przy ul. Ariańskiej 17, budynek przy ul. Długiej 32, budynek przy ul. Bożego Ciała 5/Miodowej 9.

Sportowcy:
Józef Lustgarten (1889–1973); prawnik, studiował prawo w Wiedniu, a następnie w Krakowie, gdzie pracował później jako radca prawny. W czasie zmagań o niepodległość walczył w II Brygadzie Legionów w 3. pułku piechoty. Lewy łącznik, lewy pomocnik, bramkarz Cracovii. Po wojnie niemal samodzielnie zorganizował piłkę nożną w Krakowie. Wieloletni sędzia piłkarski w Polsce, jak również sędzia międzynarodowy. Współtworzył statut Polskiego Związku Piłki Nożnej, którego w późniejszym okresie był również sekretarzem honorowym. Całe swoje sportowe życie był związany z Cracovią, był jej honorowym prezesem.

Józef Klotz (1900–1941); obrońca Jutrzenki Kraków. To on 28 maja 1922 roku w 23 minucie meczu z rzutu karnego zdobył pierwszego gola dla Polski w międzynarodowych rozgrywkach.

Leon Sperling (1900–1941); absolwent liceum handlowego. Lewoskrzydłowy, wybitny technik piłkarski. Wychowanek Jutrzenki Kraków, uznawany za jednego z najlepszych polskich piłkarzy tego okresu. W Barwach KS Cracovia grał w latach 1921–1934, rozegrał 131 meczów, strzelając 19 bramek. W brawach narodowych grał w latach 1921–1930, rozgrywając 16 meczów. Strzelił 2 gole.

Ludwik Gintel (1899–1973); architekt. Wychowanek Jutrzenki. Prawy obrońca, napastnik. W barwach KS Cracovia grał w latach 1916–1930, rozegrał 328 meczów, strzelając 30 bramek. Król strzelców polskiej ligi w 1928 roku (28 goli). W barwach narodowych grał w latach 1921–1925, rozgrywając 12 meczów.

Politycy:
Abraham Ozjasz Thon (1870–1936); studiował filozofię, uzyskał dyplom rabina. Już w Berlinie nawiązał kontakt z Theodorem Herzlem, efektem tej znajomości było zwołanie Kongresu Syjonistycznego w Bazylei. W roku 1897 jako bardzo młody człowiek został powołany na stanowisko rabina Synagogi Postępowej Tempel w Krakowie. Od samego początku cechowała go bezkompromisowość w dążeniu do celu. Jego działalność wykraczała daleko poza ramy pracy rabina – stał się osobowością Krakowa. W 1918 roku został delegatem Żydowskiej Rady Narodowej. W następnym roku reprezentował polską społeczność żydowską w Komitecie Delegacji Żydowskich przy Konferencji Pokojowej w Wersalu, gdzie zabiegał, aby uznano Żydów za mniejszość narodową, co gwarantowało jej równe prawa. Od roku 1919 pełnił funkcję prezesa Organizacji Syjonistycznej Małopolski Zachodniej i Śląska. Jednocześnie prowadził działalność polityczną jako poseł do sejmu w latach 1919–1935. Thon był autorem licznych prac obejmujących tematykę ruchu syjonistycznego, filozofii, nauk społecznych. Pisał w języku polskim, hebrajskim, jidysz oraz niemieckim. Publikował przede wszystkim w prasie żydowskiej głównie na łamach założonego przez siebie „Nowego Dziennika”.

Izaak Bauminger (1868–1930); kupiec i fabrykant, senator I kadencji Senatu II RP. Ukończył szkołę ludową i otrzymał wykształcenie domowe. Od końca lat 90. XIX wieku pracował w organizacjach filantropijnych. Był członkiem Agudy. Był senatorem I kadencji 1922–1927. Ślubowanie złożył 11 września 1925 roku. Do senatu wszedł jako zastępca senatora z listy nr 16, woj. warszawskie, Jehudy Lejba Kowalskiego, który zmarł 26 lipca 1925 roku. Członek Komitetu Żydowskiego (frakcja Aguda – Klub Posłów i Senatorów Organizacji Żydów Ortodoksów). W latach 1922–27 zastępca z listy państwowej nr 16 do senatu. Był wiceprezesem Rady i Zarządu Gminy Żydowskiej w Krakowie.

Maurycy Maksymilian Laser (1884–1941?); poseł na Sejm RP z ramienia Zjednoczenia Narodowo-Żydowskiego w Małopolsce, członek Koła Żydowskiego. W okresie międzywojennym pracował jako adwokat we Lwowie. Sekretarz generalny Organizacji Syjonistycznej Wschodniej Małopolski we Lwowie. Kierownik Żydowskiego Towarzystwa Szkoły Ludowej i Średniej, prezes organizacji Tarbut we Lwowie. Jego wybór na posła spowodował demonstracje Młodzieży Wszechpolskiej we Lwowie 5–7 marca 1928 roku. Aresztowany przez NKWD 29 kwietnia 1940 roku, prawdopodobnie zmarł w więzieniu na zesłaniu.

11 listopada 1918 roku, po 123 latach niewoli odrodziło się państwo polskie, stając się nowoczesną strukturą państwową spełniającą wszystkie kryteria ówczesnych demokracji, a zarazem ogromnym konglomeratem narodowości oraz religii. 14 maja 1948 roku Żydzi spełnili marzenia i odbudowali swoje Państwo, tym samym rozpoczęli nowy rozdział swojej pięknej historii. Od tych wydarzeń mija odpowiednio 100 i 70 lat. Należy zatem przypominać, nawet z lokalnej krakowskiej perspektywy, jak wiele oba te narody łączyło, jak przenikały się nawzajem, tworząc niezapomniane dziedzictwo, którego jesteśmy co dzień świadkami. W swojej wspólnej historii były momenty wzniosłe oraz te, o których nie chcielibyśmy pamiętać. Nie nam teraz oceniać, czy było to małżeństwo z rozsądku, czy z miłości, jednak potomstwa, które wydało, na pewno wstydzić się nie musi.

Źródła:
Szymon Rudnicki, Żydzi w parlamencie II Rzeczpospolitej, Warszawa 2015.
Ozjasz Thon. Kazania 1895–1906, Kraków 2010.
Uczeni żydowskiego pochodzenia we współczesnych dziejach Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2014.
Barbara Zbroja, Miasto Umarłych. Architektura publiczna Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Krakowie w latach 1868–1939, Kraków 2005.
Żydzi krakowscy w okresie międzywojennym. Wybór dokumentów., wyb. i oprac. Czesław Brzoza, Kraków 2015.